زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

خالد بن ربیع کاتب طورانی هروی




تاجُ‌ الْاَفاضِل، ابوسعد فخرالدین خالد بن ربیع کاتب طورانی هروی، دبیر، خوش‌نویس و شاعر پارسی‌گوی دربار سلجوقیان به‌ویژه دربار سلطان سنجر (سل‌ ۵۱۱-۵۵۲ق/۱۱۱۷-۱۱۵۷م) بود.


۱ - معرفی


او اهل طوران از روستاهای هرات بود.
[۱] سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
[۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۷.    
ظاهراً تحصیلات وی نیز در همین منطقه بوده است، چنان‌که سمعانی و حموی، یاقوت به سماع حدیث از او در هرات اشاره دارند.
[۳] سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
[۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۷.    
وی در خوش‌نویسی و دبیری دستی داشت و به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود.
[۵] سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
عوفی او را به فصاحت، بلاغت و تازگی شعر و نثر ستوده است.
[۶] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۲، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
و صفا بر پایۀ سروده‌های اندکی که از این شاعر باقی مانده، غزل‌های وی را لطیف و زیبا، قصایدش را قوی، و در مجموع او را ماهر در سرودن شعر دانسته است.
[۷] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
به گواهی غزلی که از این شاعر باقی مانده، تخلص او «خالد» بوده است.
[۸] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۷، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
هدایت نیز این معنا را تأیید کرده است.
[۹] هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، ج۲، ص۹۳۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.


۲ - هم‌نشینان تاج‌الافاضل


تاج‌الافاضل به لحاظ ویژگی‌های فردی، شخصی خوش‌مشرب، ظریف و مهرورز بود.
[۱۰] سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
ویژگی‌های علمی و خصوصیات فردی او سبب شده بود تا دوستان و هم‌نشینانی از میان رجال علم و ادب به دست آورد، از آن جمله سمعانی است که مکاتبات و دوستی عمیقی میان آن دو برقرار بود. (
[۱۱] سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
برای مبادلۀ کتاب، نک‌ :
[۱۲] فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، ج۱، ص۳۵۸، تهران، ۱۳۵۰ش.
به نقل از سمعانی)) انوری از دیگر یاران تاج‌الافاضل بود. میان آن دو، مشاعره، مکاتبه و رابطه‌ای دوستانه وجود داشت و یک بار نیز انوری به واسطۀ دریافت ابیاتی از تاج الافاضل از توطئه‌ای که سلطان علاء‌الدین حسین غوری ملک‌الجبال برای وی ترتیب داده بود، آگاه شد و از خطر مرگ رهایی یافت.
[۱۳] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۳، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۱۴] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۴، تهران، ۱۳۶۳ش.
انوری نیز در قصیده‌ای به ستایش وی پرداخته است.
[۱۵] انوری، محمد، دیوان، ج۱، ص۲۵۳-۲۵۵، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
از دیگر معاشران و هم‌نشینان تاج‌الافاضل، باید به مجدالدین ابوالفضل محمد بن عمر انصاری ادیب اشاره کرد.
[۱۶] ابن‌فوطی، عبدالرزاق، مجمع‌الآداب، ج۴، ص۵۲۲، به کوشش محمدکاظم، تهران، ۱۴۱۶ق.

صفا در جنب تمام ویژگی‌های علمی و ادبی تاج‌الافاضل، وی را از جمله امیران و رجال نظامی دورۀ سلجوقی نیز به شمار آورده است.
[۱۷] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۴، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۱۸] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
وی دست‌کم در دو دربار سلطان سنجر (۵۱۱-۵۵۲ق) و سلطان علاء‌الدین حسین غوری (۵۴۵-۵۵۶ق) به خدمت پرداخته است.
[۱۹] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۳، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۲۰] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۲، ص۵۰۹، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.


۳ - درگذشت


تاریخ مرگ تاج‌الافاضل ثبت نشده، ولی صفا با قیاس به برخی از رویدادهای تاریخی، مرگ او را پس از ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دانسته است.
[۲۱] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۵، تهران، ۱۳۶۳ش.


۴ - آثار


تاکنون اثری از وی‌ به‌طور مستقل به دست نیامده، اما سروده‌هایی در قالب قطعه، غزل و رباعی به صورت پراکنده در برخی منابع از او درج شده است.
[۲۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۷.    
[۲۳] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۳، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۲۴] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۴-۳۴۷، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۲۵] شروانی، جمال خلیل، نزهة‌ المجالس، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲۶] شروانی، جمال خلیل، نزهة‌ المجالس، ج۱، ص۲۴۳، جم‌، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲۷] هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، ج۲، ص۹۳۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.


۵ - فهرست منابع


(۱) ابن‌فوطی، عبدالرزاق، مجمع‌الآداب، به کوشش محمدکاظم، تهران، ۱۴۱۶ق.
(۲) انوری، محمد، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۳) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۴) سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
(۵) شروانی، جمال خلیل، نزهة‌ المجالس، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۶) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۷) عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
(۸) فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۹) هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۱۰) حموی، یاقوت، معجم البلدان؛

۶ - پانویس

 
۱. ↑ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۷.    
۳. ↑ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۷.    
۵. ↑ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
۶. ↑ عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۲، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۷. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
۸. ↑ عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۷، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۹. ↑ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، ج۲، ص۹۳۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
۱۰. ↑ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
۱۱. ↑ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، ج۱، ص۲۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.    
۱۲. ↑ فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، ج۱، ص۳۵۸، تهران، ۱۳۵۰ش.
۱۳. ↑ عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۳، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۱۴. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۴، تهران، ۱۳۶۳ش.
۱۵. ↑ انوری، محمد، دیوان، ج۱، ص۲۵۳-۲۵۵، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۱۶. ↑ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، مجمع‌الآداب، ج۴، ص۵۲۲، به کوشش محمدکاظم، تهران، ۱۴۱۶ق.
۱۷. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۴، تهران، ۱۳۶۳ش.
۱۸. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
۱۹. ↑ عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۳، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۲۰. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۲، ص۵۰۹، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
۲۱. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۶۰۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
۲۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۴۷.    
۲۳. ↑ عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۳، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۲۴. ↑ عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۱، ص۳۴۴-۳۴۷، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۲۵. ↑ شروانی، جمال خلیل، نزهة‌ المجالس، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۶. ↑ شروانی، جمال خلیل، نزهة‌ المجالس، ج۱، ص۲۴۳، جم‌، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۷. ↑ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، ج۲، ص۹۳۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.


۷ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاجالافاضل»، شماره۵۶۴۹.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.